Recenzja
Stepan Hełej
Polacy należą do wielkich grup etnicznych Ukrainy, od dawna mieszkają w społeczeństwie Ukrainy i są najbardziej w nim zakorzenieni. Chociaż w ostatnim stuleciu liczebność tej społeczności zmniejszyła się prawie dziesięciokrotnie (z 1 288 tys. na początku XX wieku do 144 tys. na początku roku 2001) nadal odgrywa ona ważną rolę w życiu politycznym, gospodarczym, kulturalnym i duchowym społeczeństwa Ukrainy. Dobrze wpływa na stosunki między narodami w naszym kraju, demokratyzację oraz integrację do struktur europejskich, na rozwój współpracy ukraińsko-polskiej oraz partnerstwa. Kształtowaniu i działalności społeczności Polaków na Ukrainie w ciągu XX wieku została poświęcona monografia Ołeha Kałakury, kandydata(pol. doktora – KG) nauk historycznych, starszego współpracownika naukowego Instytutu Badań Politycznych i Narodowych im. I. Kurasa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy („Polaky w etnopolitycznych procesach na zemlach Ukrainy w XX stolitti”. K. Znannia Ukrajiny, 2007).
Jest to pierwsze w historiografii ukraińskiej badanie etnopolitologiczne o charakterze uogólniającym, w którym w sposób zespołowy przedstawiono sprawy kluczowe, dotyczące osiedlenia, dynamiki demograficznej, społeczno-gospodarczej oraz kulturalno-duchowej społeczności polskiej. Omawiana jest polityka, stosowana wobec niej przez rosyjski carat, cesarstwo austriackie, totalitaryzm sowiecki oraz niepodległą Ukrainę na wszystkich jej terenach w XX wieku.
Badanie zostało oparte o solidną i bardzo reprezentacyjną podstawę źródłową, która zawiera świadectwa dokumentalne, odnalezione przez autora przeważnie w archiwach centralnych i miejscowych Ukrainy, Polski i Rosji, wydawnictwa informacyjno-statystyczne, materiały badań socjologicznych oraz wypraw etnograficznych, publikacje w periodykach ukraińskich i zagranicznych, a także wspomnienia, listy, literaturę naukową, polityczną oraz edukacyjną, publicystykę. Oparcie o te świadectwa oraz prace poprzedników umożliwiły rzetelne wyjaśnienie źródeł historycznych, podstawowych etapów kształtowania oraz wiodących tendencji rozwoju polskiej grupy etnicznej, jej stosunków z zakorzenioną tu grupą etniczną – Ukraińcami, jako autochtonami na swych ziemiach. Wyznaczając treść pojęcia „polska mniejszość narodowa na Ukrainie”, synonimem której jest termin „Polacy Ukrainy”, autor zaznacza, że jest to część polskiej grupy etnicznej – narodu, który się ukształtował w trakcie zamieszkiwania ziem Ukrainy, który jest jednym ze składników struktury narodowościowej Ukrainy, zachowuje swe cechy narodowe oraz etniczno-kulturalne, utrzymuje formy wspólnoty zorganizowanej, pragnie zachować samoistność etniczną i duchową.
W monografii wyodrębniono sześć okresów wspólnej historii Polaków i Ukraińców w czasach najnowszych. Pierwszy z nich, tak zwany imperialistyczny, trwał od końca wieku XVIII do początku lat dwudziestych XX wieku, tj. w tym czasie, gdy większa część ziem Ukrainy przebywała w składzie imperium rosyjskiego i austro-węgierskiego. Obie nacje walczyły o wyzwolenie i odrodzenie swych państw narodowych. Okres drugi – to lata 1917-1920, kiedy Ukraińcy i Polacy włączyli się we własne procesy tworzenia państw, zakładali podwaliny pod stosunki, oparte o dobre sąsiedztwo i sojusz. Proces ten został przyćmiony przez polsko-ukraiński konflikt zbrojny, zniszczenie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, ekspansję Rosji bolszewickiej. Okres trzeci, międzywojenny, jest związany z nowym podziałem ziem ukraińskich i nowym statusem ludności polskiej. W Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej Polacy byli rozpatrywani jako mniejszość narodowa, zaś na tych ziemiach, które znalazły się w Polsce, Polacy dołączyli do nacji tytułowej, a Ukraińcy otrzymali status mniejszości etnicznej. Po przyłączeniu Galicji Wschodniej, Wołynia Zachodniego, Bukowiny do składu USRR i ZSRR sytuacja się odwróciła. W książce zostały pokazane zarówno przejawy wzlotu, jak i upadku Polaków na ziemiach sowieckich. Polacy przeszli przez wszystkie eksperymenty reżimu stalinowskiego: konfiskatę majątku, nacjonalizację ziemi, ateizację ludności, rabowanie i zamykanie kościołów, masowe represje, deportacje, morzenie głodem etc. Kolejny, czwarty okres życia i działalności Polaków przypada na lata II wojny światowej i powojenne. Tysiące Polaków uczestniczyły w ruchu oporu przeciwko reżimowi hitlerowskiemu i stalinowskiemu, przyłączyły się do żołnierzy Armii Krajowej i Armii Ludowej, jednostek partyzanckich, grup samoobrony. Badacz dogłębnie przeanalizował przyczyny polsko-ukraińskiego konfliktu zbrojnego na końcowym etapie wojny, udowodnił, iż brały w nim udział siły trzecie, pokazał straty z obu stron, przeanalizował skutki tzw. „wymiany” ludności w latach 1944-1946. To, że ludność polska opuszczała Ukrainę, badacz tłumaczy nie tylko chęcią połączenia się jej ze swoimi rodakami, ale także pragnieniem uniknięcia prześladowań i represji stalinizmu.
Piątym okresem życia i działalności społeczności polskiej w ZSRR są czasy odwilży Chruszczowa i autorytaryzmu Breżniewa. Los Polaków nadal był do nie-pozazdroszczenia, ponieważ próby destalinizacji społeczeństwa nie spowodowały istotnych zmian, zaś zrehabilitowanie ofiar represji miało charakter wybiórczy i dotknęło jedynie poszczególnych osób pochodzenia polskiego. W tych latach pod szyldem fałszywego hasła „przyjaźni narodów” nowych obrotów nabrało wynaradawianie i rusyfikacja ludności nie-rosyjskiej, łącznie z Polakami. Szczególnie bolesnym ciosem dla społeczności polskiej było totalne niszczenie szkolnictwa polskiego, Kościoła rzymskokatolickiego, odwołanie rejestracji większości wspólnot, zamknięcie budowli kultu religijnego, prześladowanie kapłanów. Za skutek tragiczny polityki szowinistycznej „internacjonalizmu” badacz uznaje nie tylko zmniejszenie się liczby Polaków Ukrainy, ale też osłabienie jej samoidentyfikacji i świadomości narodowej. Według danych spisu ludności z roku 1989, zaledwie 12,5 % Polaków uznało język polski za ojczysty. W obronie interesów Polaków stawali ukraińscy opozycjoniści z lat sześćdziesiątych, dysydenci i obrońcy prawa, czyjej działalności towarzyszyło budzenie się świadomości narodowej, rozwój ruchu w obronie praw człowieka, suwerenności Ukrainy. „Pierestrojka” Gorbaczowa była impulsem do odrodzenia narodowo-kulturalnego, w tym również mniejszości polskiej, jej mobilizacji etnicznej, do tworzenia polskich towarzystw kulturalnych.
Tym, co uratowało i posłużyło odrodzeniu narodowo-kulturalnemu Polaków i Ukraińców, były, zdaniem autora, wydarzenia na przełomie lat 1980-1990, kiedy rozpadł się tzw. obóz socjalistyczny i Związek Sowiecki, zlikwidowano reżim komunistyczny w Polsce i odrodziła się niepodległa Ukraina. Wydarzenia te zapoczątkowały okres szósty, trwający do dziś. W monografii dokładnie rozpatrywany jest dialog ukraińsko-polski na tle umacniania się niepodległości Ukrainy oraz jej wyboru cywilizacyjnego. W oparciu o dane badań socjologicznych i obserwacje własne, O. Kałakura przekonująco udowadnia, iż Polacy dobrze przyjęli Deklarację o odrębności państwowej Ukrainy oraz Akt o ogłoszeniu jej niepodległości, wzięli udział w referendum ogólno ukraińskim o poparcie Aktu. Przeważająca większość społeczności polskiej zdawała sobie sprawę, że odrodzenie niepodległej Ukrainy, jako państwa prawa i demokracji, będzie miało znaczenie kluczowe dla ich losu oraz udzieli dodatkowych gwarancji ostatecznej niezależności Polski. Następnie naukowiec przeanalizował status prawny, formy i treść życia narodowo-kulturalnego społeczności polskiej w warunkach współczesnych, naświetlił działalność Związku Polaków Ukrainy oraz Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie, ich licznych ośrodków i oddziałów lokalnych. Autor rozprawy jest przekonany, iż Polacy spełniają szlachetną funkcję dyplomacji ludowej, są trwałym pomostem w osiąganiu porozumienia ukraińsko-polskiego, sprzyjają pogłębianiu się partnerstwa i współpracy Ukrainy i Polski na poziomie międzypaństwowym, które natomiast jest aktywnym czynnikiem harmonizacji życia i działalności mniejszości polskiej na Ukrainie i ukraińskiej w Polsce. Partnerstwo strategiczne z Polską jest nieodzownym warunkiem sukcesywnej integracji Ukrainy do struktur europejskich i transatlantyckich.
Monografia Ołeha Kałakury kończy się obszernymi wnioskami i pouczającymi wywodami, najważniejszym z nich jest ten, że dowolne problemy mniejszości narodowych, łącznie z problemami Polaków Ukrainy, mogą być rozwiązane z dużym sukcesem, a potrzeby mogą być zaspokojone jedynie w oparciu o zasady prawa i demokracji, z udziałem instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz gwarancji prawnych państwa, dotyczących obrony praw, swobód oraz interesów grup etnicznych, sprzyjania rozwojowi ich języków, tradycji, wyznań, wychowaniu kultury stosunków między narodami. Na zakończenie dodamy, że badanie zawiera kilka treściwych dodatków, zwłaszcza, cztery mapy schematyczne: zamieszkanie Polaków na ziemiach Ukrainy na początku XX wieku; polskiej Marchlewszyczyzny; lokalizacji polskich rad wiejskich w roku 1931; lokalizację polskich towarzystw narodowo-kulturalnych na początku 2007 roku. Mieści się tu także dziewięć tabel i diagramów, odzwierciedlających dynamikę liczebności ludności polskiej Ukrainy w ciągu XX wieku, wykaz polskich rad wiejskich oraz ilość ich ludności w latach 1926 i 1931, informacje o ilości szkół polskich, o zmianach poziomu edukacyjnego Polaków, o dynamice zarejestrowanych wspólnot Kościoła rzymskokatolickiego, ich miejsc modlitwy, o ilości wiernych i kapłanów. Należy tu zaznaczyć, że spis treści monografii, obszerna adnotacja i streszczenie zostały podane w języku polskim.
Otóż, świat ujrzało gruntowne badanie etnopolityczne Ołega Kałakury, poświecone aktualnej i mało zbadanej problematyce – dramatycznemu losowi Polaków Ukrainy w XX wieku. Rozprawa została napisana na wysokim poziomie naukowo-teoretycznym, zaś propozycje i zalecenia autora, dotyczące dalszego opracowania naukowego problemu, dróg doskonalenia podstaw stosunków między narodami, dopracowania i realizacji Koncepcji etnopolityki państwowej, zasługują na uwagę. Nie ulega wątpliwości, że rozprawa ta zostanie z zainteresowaniem odebrana przez naukowców, doktorantów, studentów, nauczycieli, aktywnych działaczy polskich towarzystw narodowo-kulturalnych, polityków na Ukrainie i w Polsce.
Autor recenzji jest profesorem, doktorem habilitowanym nauk historycznych, prorektorem Lwowskiej Akademii Komercyjnej